کد مطلب:122 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:465
شکیّات نماز
شكیّات نماز 23 قسم است: هشت قسم آن شكهائی است كه نماز را باطل می كند و به شش قسم آن نباید اعتنا كرد و نه قسم دیگر آن صحیح است.
شكهای مبطِل
مسأله 1192 ـ شكهائی كه نماز را باطل می كند از این قرار است:
اوّل: شك در شماره ركعتهای نماز دو ركعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شماره ركعتهای نماز مستحب دو ركعتی و بعضی نمازهای احتیاط، نماز را باطل نمی كند.
دوّم: شك در شماره ركعتهای نماز سه ركعتی.
سوّم: آنكه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر.
چهارم: آنكه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوّم شك كند كه دو ركعت خوانده یا بیشتر (برای تفصیل این مسأله به صورت چهارم شكهای صحیح مراجعه شود).
پنجم: شك بین دو و پنج ركعت یا دو و بیشتر از پنج ركعت.
ششم: شك بین سه و شش ركعت یا سه و بیشتر از شش ركعت.
هفتم: شك در ركعتهای نماز به صورتی كه نداند چند ركعت خوانده است.
هشتم: شك بین چهار و شش ركعت یا چهار و بیشتر از شش ركعت چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد یا بعد از آن، ولی اگر بعد از سجده دوّم شك بین چهار و شش ركعت و چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید احتیاط مستحب آن است كه بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1193 ـ اگر یكی از شكهای باطل كننده برای انسان پیش آید نمی تواند نماز را بهم بزند ولی اگر به قدری فكر كند كه شك پابرجا شود بهم زدن نماز مانعی
[201]
ندارد.
شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد
مسأله 1194 ـ شكهائی كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرار است:
اوّل: شك در چیزی كه محل بجا آوردن آن گذشته است.
دوّم: شك بعد از سلام.
سوّم: شك بعد از گذشتن وقت نماز.
چهارم: شك كثیرالشّك یعنی كسی كه زیاد شك می كند.
پنجم: شك امام و مأموم.
ششم: شك در نماز مستحبّی.
1 ـ شك در چیزی كه محل آن گذشته است
مسأله 1195 ـ اگر در بین نماز شك كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه مثلاً شك كند كه حمد را خوانده یا نه چنانچه مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد نشده باشد; باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد، و اگر مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد شده، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1196 ـ اگر در بین خواندن آیه ای شك كند كه آیه پیش از آن را خوانده یا نه و یا وقتی آخر آیه را می خواند شك كند كه اول آن را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1197 ـ اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه كارهای واجب آن مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1198 ـ اگر در حالی كه به سجده می رود شك كند كه ركوع كرده یا نه یا شك كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1199 ـ اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را به جا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر شك كند كه سجده را بجا آورده یا نه باید برگردد و بجا آورد.
مسأله 1200 ـ كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند اگر موقعی كه حمد یا
[202]
تسبیحات می خواند شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از آنكه مشغول حمد یا تسبیحات شود شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه باید بجا آورد.
مسأله 1201 ـ اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد مثلاً اگر پیش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیاید كه آن را بجا آورده بوده ـ چون ركن زیاد شده ـ نمازش باطل است.
مسأله 1202 ـ اگر شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده نباید به شك خود اعتنا كند مثلاً اگر مشغول تشهد است و شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر یادش بیاید كه آن ركن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را بجا نیاورده باید بجا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید نمازش باطل است.
مسأله 1203 ـ اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلاً اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد نشده نماز صحیح است.
مسأله 1204 ـ اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده، باید به شك خود اعتنا نكند; مثلاً موقعی كه مشغول خواندن سوره است شك كند كه حمد را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند و اگر بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحیح است بنابراین اگر مثلاً در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است، ولی واجب است دو سجده سهو برای حمد كه نخوانده بجا آورد، و اگر واجبی كه نخوانده تشهد یا سجده باشد قضای آن را هم واجب است انجام دهد.
مسأله 1205 ـ اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه یا شك كند درست گفته یا نه چنانچه مشغول تعقیب نماز یا نماز دیگر شده یا مشغول انجام كاری شده كه
[203]
نمازگزار را از حال نماز بیرون می برد باید به شك خود اعتنا نكند، و اگر پیش از اینها شك كند باید سلام را بگوید اما اگر در صحیح گفتن سلام شك كند در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید چه مشغول كار دیگر شده باشد یا نشده باشد.
2 ـ شك بعد از سلام
مسأله 1206 ـ اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بوده یا نه; مثلاً شك كند ركوع كرده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر هردو طرف شك او باطل باشد مثلاً بعد از سلامِ نمازِ چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت نمازش باطل است.
3 ـ شك بعد از وقت
مسأله 1207 ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر پیش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده یا نه، یا گمان كند كه نخوانده باید آن نماز را بخواند بلكه اگر گمان هم كند كه خوانده، باید آن را بجا آورد.
مسأله 1208 ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شك كند نماز را درست خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1209 ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولی نداند به نیّت ظهر خوانده یا به نیّت عصر باید چهار ركعت نماز قضا به نیت نمازی كه بر او واجب است (مافِی الذّمة) بخواند.
مسأله 1210 ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء بداند یك نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی باید قضای نماز مغرب و عشاء را بخواند.
[204]
4 ـ كَثیرُالشّك «كسی كه زیاد شك می كند»
مسأله 1211 ـ اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت سر هم مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند كثیرالشك است، و چنانچه زیاد شك كردن او از روی غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1212 ـ كثیرالشك اگر در بجا آوردن چیزی شك كند چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمی كند باید بنا بگذارد كه آن را بجا آورده; مثلاً اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است و اگر بجا آوردن آن، نماز را باطل می كند باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده; مثلاً اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر، چون زیادشدن ركوع نماز را باطل می كند بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع نكرده است.
مسأله 1213 ـ كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می كند چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند باید به دستور آن عمل نماید; مثلاً كسی كه زیاد شك می كند كه سجده كرده یا نه اگر در بجا آوردن ركوع شك كند باید به دستور آن رفتار نماید یعنی اگر هنوز ایستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند.
مسأله 1214 ـ كسی كه در نماز مخصوصی مثلاً در نماز ظهر زیاد شك می كند اگر در نماز دیگر مثلاً در نماز عصر شك كند باید به دستور شك رفتار نماید.
مسأله 1215 ـ كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می خواند زیاد شك می كند اگر در غیر آن جا نماز بخواند و شكی برای او پیش آید به دستور شك عمل نماید.
مسأله 1216 ـ اگر انسان شك كند كه كثیرالشك شده یا نه به نحو شبهه موضوعیه باید به دستور شك عمل نماید. و كثیرالشك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1217 ـ كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند ركنی را به جا آورده یا نه و اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده چنانچه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند چنانچه پیش از سجده یادش بیاید كه ركوع نكرده باید ركوع كند و اگر در سجده یادش بیاید نمازش باطل است.
مسأله 1218 ـ كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند چیزی را كه ركن نیست
[205]
بجا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باید آن را بجا آورد و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است; مثلاً اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه و اعتنا نكند چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.
5 ـ شك امام و مأموم
مسأله 1219 ـ اگر امام جماعت در شماره ركعتهای نماز شك كند; مثلاً شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است امام باید نماز را تمام كند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست، و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعتهای نماز شك كند باید به شك خود اعتنا ننماید.
6 ـ شك در نماز مستحبّی
مسأله 1220 ـ اگر در شماره ركعتهای نماز مستحبی شك كند چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می كند باید بنا را بر كمتر بگذارد; مثلاً اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده و اگر طرف بیشتر شك، نماز را باطل نمی كند مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا یك ركعت به هر طرف شك عمل كند نمازش صحیح است.
مسأله 1221 ـ بنابر احتیاط واجب كم شدن ركن، نماز نافله را باطل می كند ولی زیاد شدن ركن آن را باطل نمی كند، پس اگر یكی از كارهای نافله را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه مشغول ركن بعد از آن شده باید آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد; مثلاً اگر در بین ركوع یادش بیاید كه سوره را نخوانده باید برگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
مسأله 1222 ـ اگر در یكی از كارهای نافله شك كند خواه ركن باشد یا غیر ركن چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1223 ـ اگر در نماز مستحبی دو ركعتی گمانش به سه ركعت یا بیشتر
[206]
برود یا گمانش به دو ركعت یا كمتر برود باید به همان گمان عمل كند مگر آنكه موجب بطلان باشد كه در این صورت گمان حكم شك را دارد مثلاً اگر گمانش به یك ركعت می رود احتیاطاً باید یك ركعت دیگر بخواند.
مسأله 1224 ـ اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود یا یك سجده یا تشهد را فراموش كند لازم نیست بعد از نماز سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را بجا آورد.
مسأله 1225 ـ اگر شك كند كه نماز مستحبی را خوانده یا نه چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد بنا بگذارد كه نخوانده است. و همچنین است اگر مثل نافله یومیه، وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت آن شك كند كه آن را بجا آورده یا نه ولی اگر بعد از گذشت وقت شك كند كه خوانده است یا نه به شك خود اعتنا نكند.
شكهای صحیح
مسأله 1226 ـ در نُه صورت اگر در شماره ركعتهای نماز چهار ركعتی شك كند باید فكر نماید پس اگر یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا كرد باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند وگرنه به دستورهائی كه گفته می شود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است:
اوّل: آنكه بعد از سر برداشتن از سجده دوّم شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت كه باید بنا بگذارد سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعداً گفته می شود بجا آورد.
دوّم: شك بین دو و چهار ركعت بعد از سر برداشتن از سجده دوّم كه باید بنا بگذارد كه چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.
سوّم: شك بین دو و سه و چهار ركعت بعد از سر برداشتن از سجده دوّم، كه باید بنا بگذارد كه چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نماز احتیاط نشسته بجا آورد، ولی اگر بعد از سجده اوّل یا پیش از سر برداشتن از سجده دوّم یكی از این سه شك برایش پیش آید
[207]
می تواند نماز را رها كند و دوباره بخواند.
چهارم: شك بین چهار و پنج ركعت بعد از سربرداشتن از سجده دوّم، كه باید بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو سجده سهو بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوّم این شك برای او پیش آید بنابر احتیاط واجب باید به دستوری كه گفته شد عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
پنجم: شك بین سه و چهار ركعت، كه در هر جای نماز باشد باید بنابر چهار ركعت بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نماز احتیاط نشسته بجا آورد.
ششم: شك بین چهار و پنج ركعت در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد.
هفتم: شك بین سه و پنج ركعت در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد.
هشتم: شك بین سه و چهار و پنج ركعت در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نماز احتیاط نشسته بجا آورد.
نهم: شك بین پنج و شش ركعت در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1227 ـ اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مثل روگرداندن از قبله نماز را از سر گیرد نماز دوّمش هم باطل است و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شود نماز دوّمش صحیح است.
مسأله 1228 ـ اگر یكی از شكهائی كه نماز احتیاط برای آنها واجب است در نماز پیش آید چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر بگیرد معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند نماز را از سر گرفته باشد نماز دوّمش هم باطل است و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل
[208]
می كند مشغول نماز شده نماز دومش صحیح است.
مسأله 1229 ـ وقتی یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید چنانچه گفته شد باید فوراً فكر كند پس اگر چیزهائی كه به واسطه آنها ممكن است یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا شود برای او پیش نیاید شك او از بین نمی رود و چنانچه كمی بعد هم فكر كند اشكال ندارد; مثلاً اگر در سجده شك كند می تواند تا بعد از سجده، فكر كردن را تأخیر بیندازد.
مسأله 1230 ـ اگر اول گمانش به یك طرف بیشتر باشد بعد دو طرف در نظر او مساوی شود باید به دستور شك عمل نماید و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی كه وظیفه اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.
مسأله 1231 ـ كسی كه نمی داند گمانش به یك طرف بیشتر است یا هردو طرف در نظر او مساوی است باید احتیاط كند، و در هر مورد، احتیاط به طور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل فقهی گفته شده است.
مسأله 1232 ـ اگر بعد از نماز بفهمد در بین نماز حال تردیدی داشته كه مثلاً دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولی نداند كه این بنا را روی گمانش به خواندن سه ركعت بوده یا از باب این بوده كه هردو طرف در نظر او مساوی بوده باید به احتیاط واجب نماز احتیاط را بخواند.
مسأله 1233 ـ اگر موقعی كه تشهد می خواند یا بعد از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهائی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح می باشد، برای او پیش آید مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت باید به دستور آن شك عمل كند، و بنابر احتیاط واجب نمازش را هم دوباره بخواند.
مسأله 1234 ـ اگر پیش از آنكه مشغول تشهّد شود یا در ركعتهائی كه تشهد ندارد پیش از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهائی كه بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید، نمازش باطل است.
مسأله 1235 ـ اگر موقعی كه ایستاده بین 3 و 4 یا بین 3 و 4 و 5 ركعت شك كند و یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش بجا نیاورده نمازش باطل است.
[209]
مسأله 1236 ـ اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید مثلاً اول شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، باید به دستور شك دوّم عمل نماید.
مسأله 1237 ـ اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بین دو و چهار ركعت شك كرده یا بین سه و چهار ركعت، احتیاط واجب آن است كه به دستور هردو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1238 ـ اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند كه از شكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده است، بنابر احتیاط واجب باید به دستور شكهائی كه صحیح بوده و احتمال می داده عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1239 ـ كسی كه نشسته نماز می خواند اگر شكی كند كه باید برای آن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید یك ركعت نشسته بجا آورد و اگر شكی كند كه باید برای آن، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند باید دو ركعت نشسته بجا آورد.
مسأله 1240 ـ كسی كه ایستاده نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مسأله پیش گفته شده، نماز احتیاط را بجا آورد.
مسأله 1241 ـ كسی كه نشسته نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.
نماز احتیاط
مسأله 1242 ـ كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است بعد از سلام نماز باید فوراً نیّت نماز احتیاط كند و تكبیر بگوید و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نماید پس اگر یك ركعت نماز احتیاط بر او واجب است بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد، و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب است بعد از دو سجده یك ركعت دیگر مثل ركعت اول بجا آورد و بعد از تشهد سلام دهد.
مسأله 1243 ـ نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و باید آن را آهسته بخواند و نیت آن را به زبان نیاورد، و احتیاط واجب آن است كه بسم الله آن را هم آهسته بگوید.
[210]
مسأله 1244 ـ اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی را كه خوانده درست بوده لازم نیست نماز احتیاط را بخواند و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد لازم نیست آن را تمام نماید.
مسأله 1245 ـ اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد كه ركعتهای نمازش كم بوده چنانچه كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید آنچه را از نماز نخوانده بخواند و برای سلام بی جا دو سجده سهو بجا آورد و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده مثلاً پشت به قبله كرده باید نماز را دوباره بجا آورد.
مسأله 1246 ـ اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده مثلاً در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند بعد بفهمد نمازش را سه ركعت خوانده نمازش صحیح است.
مسأله 1247 ـ اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده مثلاً در شك بین دو و چهار دو ركعت نماز احتیاط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده بنابر احتیاط واجب اگر عملی منافی انجام نداده باشد باید كسری نماز را به نماز متصل نماید و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1248 ـ اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر از نماز احتیاط بوده مثلاً در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده مثلاً پشت به قبله كرده باید نماز را دوباره بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید دو ركعت كسری نمازش را بجا آورد و اصل نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1249 ـ اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده، یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.
مسأله 1250 ـ اگر بین 3 و 4 شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته یا یك ركعت ایستاده را می خواند یادش بیاید كه سه ركعت خوانده باید نماز احتیاط را تمام كند و نمازش صحیح است.
مسأله 1251 ـ اگر بین دو و سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می خواند پیش از ركوع ركعت دوّم یادش بیاید كه نمازش را سه
[211]
ركعت خوانده، باید بنشیند و نماز احتیاط را یك ركعتی تمام كند و بنابر احتیاط واجب نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1252 ـ اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق كسری نمازش تمام كند باید آن را رها كند و كسری نماز را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را هم دوباره بخواند مثلاً در شك بین سه و چهار اگر موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته را می خواند یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده چون نمی تواند دو ركعت نشسته را به جای دو ركعت ایستاده حساب كند باید نماز احتیاط نشسته را رها كند و دو ركعت كسری نمازش را بخواند و احتیاطاً نماز را هم دوباره بجا آورد.
مسأله 1253 ـ اگر شك كند نماز احتیاط را كه بر او واجب بوده بجا آورده یا نه چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند و اگر وقت دارد در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و كاری هم مثل روگرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید نماز احتیاط را بخواند و اگر مشغول كار دیگری شده یا كاری كه نماز را باطل می كند بجا آورده یا بین نماز و شك او زیاد طول كشیده احتیاط آن است كه نماز احتیاط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1254 ـ اگر در نماز احتیاط ركنی را زیاد كند یا مثلاً به جای یك ركعت دو ركعت بخواند نماز احتیاط باطل می شود و بعید نیست كه در این حال تنها به اعاده اصل نماز اكتفا كند.
مسأله 1255 ـ موقعی كه مشغول نماز احتیاط است اگر در یكی از كارهای آن شك كند چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محلش گذشته باید به شك خود اعتنا نكند مثلاً اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه چنانچه به ركوع نرفته باید بخواند و اگر به ركوع رفته به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1256 ـ اگر در شماره ركعتهای نماز احتیاط شك كند باید بنا را بر بیشتر بگذارد ولی چنانچه طرفِ بیشترِ شك، نماز را باطل می كند باید نماز را از سر بخواند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست.
مسأله 1257 ـ اگر در نماز احتیاط چیزی كه ركن نیست سهواً كم یا زیاد شود اقوی این است كه سجده سهو ندارد.
مسأله 1258 ـ اگر بعد از سلام نماز احتیاط شك كند كه یكی از اجزاء یا شرائط
[212]
آن را بجا آورده یا نه به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1259 ـ اگر در نماز احتیاط تشهد یا یك سجده را فراموش كند احتیاط مستحب آن است كه بعد از سلام آن را قضا نماید.
مسأله 1260 ـ اگر نماز احتیاط و قضای یك سجده یا قضای یك تشهد یا دو سجده سهو بر او واجب شود بنابر اقوی باید اول نماز احتیاط را بجا آورد.
مسأله 1261 ـ حكم گمان در ركعتهای نماز حكم یقین است مثلاً اگر در نمـاز چهـار ركعتی انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده نباید نماز احتیاط بخواند و همینطور در غیر ركعتها گمان معتبر است هر چند بهتر است به احتیاط عمل كند.
مسأله 1262 ـ حكم شك و سهو و گمان در نمازهای واجب یومیه و نمازهای واجب دیگر غیر یومیه فرق ندارد مثلاً اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دو ركعت چون شك او در نماز دو ركعتی است نمازش باطل می شود.
سجده سهو
مسأله 1263 ـ برای سه چیز بعد از سلام نماز، انسان باید دو سجده سهو به دستوری كه بعداً گفته می شود بجا آورد:
اوّل: آنكه در بین نماز سهواً حرف بزند.
دوّم: آنكه یك سجده را فراموش كند.
سوّم: آنكه در نماز چهار ركعتی بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت، و در دو مورد دیگر هم احتیاط واجب آن است كه سجده سهو بجا آورد:
اوّل: در جائی كه نباید نماز را سلام دهد مثلاً در ركعت اول سهواً سلام بدهد.
دوّم: آنكه تشهد را فراموش كند.
مسأله 1264 ـ اگر انسان اشتباهاً یا به خیال اینكه نمازش تمام شده حرف بزند باید دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1265 ـ برای حرفی كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می شود سجده سهو واجب نیست ولی اگر مثلاً سهواً آخ یا آه بگوید باید سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1266 ـ اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره به طور صحیح بخواند، برای
[213]
دوباره خواندنِ آن، سجده سهو واجب نیست.
مسأله 1267 ـ اگر در نماز سهواً مدتی حرف بزند و تمام آنها یك مرتبه حساب شود دو سجده سهو بعد از سلام نماز برای تمام آنها كافی است.
مسأله 1268 ـ اگر سهواً تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر و یا كمتر از سه مرتبه بگوید احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1269 ـ اگر در جائی كه نباید سلام نماز را بگوید سهواً بگوید: «السلام علینا وعلی عبادالله الصالحین» یا بگوید: «السلام علیكم ورحمة الله وبركاته» باید دو سجده سهو انجام دهد ولی اگر اشتباهاً مقداری از این دو سلام را بگوید یا بگوید: «السّلام علیك أیّها النّبی ورحمة الله وبركاته» احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1270 ـ اگر در جایی كه نباید سلام دهد اشتباهاً هرسه سلام را بگوید دو سجده سهو كافی است ولی احتیاط متعدد گفتن است یعنی یك سجده سهو برای عموم آنها و برای هركدام هم دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1271 ـ اگر یك سجده یا تشهد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید باید برگردد و آن را بجا آورد، و سجده سهو برای زیادی ها كه انجام شده واجب نیست.
مسأله 1272 ـ اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید كه یك سجده یا تشهد را از ركعت پیش فراموش كرده باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1273 ـ اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمداً بجا نیاورد معصیت كرده و واجب است هرچه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً بجا نیاورد هروقت یادش آمد باید فوراً انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1274 ـ اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده یا نه، لازم نیست بجا آورد.
مسأله 1275 ـ كسی كه شك دارد مثلاً دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار تا اگر دو سجده بجا آورد كافی است.
مسأله 1276 ـ اگر بداند یكی از دو سجده سهو را بجا نیاورده باید دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهواً سه سجده كرده باید دوباره سجده سهو بجا آورد.
[214]
دستور سجده سهو
مسأله 1277 ـ دستور سجده سهو این است كه بعد از سلام نماز فوراً نیّت سجده سهو كند و پیشانی را به چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید:
«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَصَلَّی اللهُ عَلَی مُحَمَّد وَآلِهِ یا بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد» ولی بنابر احتیاط بهتر است بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ السَّلامُ عَلَیْكَ أَیُّهَا النَّبیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه» و بعد بنشیند و دوباره به سجده رود و یكی از ذكرهائی را كه گفته شد بگوید و بنشیند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.
قضای سجده و تشهد فراموش شده
مسأله 1278 ـ سجده و تشهدی را كه انسان فراموش كرده و بعد از نماز، قضای آن را بجا می آورد باید تمام شرائط نماز مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهای دیگر را داشته باشد.
مسأله 1279 ـ اگر سجده یا تشهد را چند دفعه فراموش كند مثلاً یك سجده از ركعت اول و یك سجده از ركعت دوم را فراموش نماید باید بعد از نماز، قضای هردو را با سجده های سهوی كه برای آنها لازم است بجا آورد، و لازم نیست معین كند كه قضای كدام یك آنها است كه انجام می دهد.
مسأله 1280 ـ اگر یك سجده و تشهد را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه هركدام را اول فراموش كرده اول قضا نماید و اگر نداند اول كدام یك فراموش شده باید احتیاطاً یك سجده و تشهد و بعد یك سجده دیگر بجا آورد و یا یك تشهد و یك سجده و بعد یك تشهد دیگر بجا آورد تا یقین كند سجده و تشهد را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است.
مسأله 1281 ـ اگر به خیال اینكه اول سجده را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهد یادش بیاید كه اول تشهد را فراموش كرده، احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید و نیز اگر به خیال اینكه اول تشهد را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد بعد از سجده یادش بیاید كه اول سجده را فراموش كرده بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهد را بخواند.
مسأله 1282 ـ اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه چنانچه
[215]
عمداً یا سهواً در نماز اتفاق بیفتد نماز باطل می شود مثلاً پشت به قبله نماید باید قضای سجده و تشهد را بجا آورد و احتیاط واجب اعاده نماز است.
مسأله 1283 ـ اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده باید قضای سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد، خواه كاری كه نماز را باطل می كند كرده باشد یا نكرده باشد، و اگر تشهّد ركعت آخر را فراموش كرده باشد باید قضای تشهد را بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1284 ـ اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود مثل آنكه سهواً حرف بزند باید سجده یا تشهد را قضا كند.
مسأله 1285 ـ اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهد را، باید هردو را قضا نماید و هركدام را اول بجا آورد اشكال ندارد.
مسأله 1286 ـ اگر شك دارد كه سجده یا تشهّد را فراموش كرده یا نه واجب نیست قضا نماید.
مسأله 1287 ـ اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد بجا آورده یا نه احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.
مسأله 1288 ـ كسی كه باید سجده یا تشهد را قضا نماید اگر برای كار دیگری هم سجده سهو بر او واجب شود باید بعد از نماز، سجده یا تشهد را قضا نماید بعد سجده سهو را بجا آورد.
مسأله 1289 ـ اگر شك دارد كه بعد از نماز، قضای سجده یا تشهد فراموش شده را بجا آورده یا نه چنانچه وقت نماز نگذشته باید سجده یا تشهد را قضا نماید و اگر وقت نماز هم گذشته بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهد را قضا نماید.
كم و زیاد كردن اجزاء و شرائط نماز
مسأله 1290 ـ هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمداً كم یا زیاد كند اگرچه یك حرف آن باشد نماز باطل است.
مسأله 1291 ـ اگر به واسطه ندانستن مسأله، چیزی از اجزاء نماز را كم یا زیاد كند نماز باطل است چه آن جزء واجب، ركن باشد یا غیر ركن.
مسأله 1292 ـ اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسلش باطل بوده یا بدون وضو یا
[216]
غسل مشغول نماز شده باید نماز را بهم بزند و دوباره با وضو یا غسل بخواند و اگر بعد از نماز بفهمد باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نماید.
مسأله 1293 ـ اگر بعد از رسیدن به ركوع یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش را فراموش كرده نمازش باطل است و اگر پیش از رسیدن به ركوع یادش بیاید باید برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند.
مسأله 1294 ـ اگر پیش از گفتن: «السّلام علینا» و یا «السّلام علیكم» یادش بیاید كه دو سجده ركعت آخر را بجا نیاورده، باید دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
مسأله 1295 ـ اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز نخوانده باید مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله 1296 ـ اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده چنانچه كاری انجام داده كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند مثلاً پشت به قبله كرده نمازش باطل است و اگر كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند انجام نداده باید فوراً مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله 1297 ـ هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند مثلاً پشت به قبله نماید و بعد یادش بیاید كه دو سجده آخر را بجا نیاورده نمازش باطل است، بلكه اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند یادش بیاید كه دو سجده را كه فراموش كرده باید بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو برای سلامی كه اول گفته است بنماید و احتیاط واجب آن است كه نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1298 ـ اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده یا پشت به قبله یا به طرف راست یا به طرف چپ قبله بجا آورده باید دوباره نماز را بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.
شكهای مبطِل
مسأله 1192 ـ شكهائی كه نماز را باطل می كند از این قرار است:
اوّل: شك در شماره ركعتهای نماز دو ركعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شماره ركعتهای نماز مستحب دو ركعتی و بعضی نمازهای احتیاط، نماز را باطل نمی كند.
دوّم: شك در شماره ركعتهای نماز سه ركعتی.
سوّم: آنكه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر.
چهارم: آنكه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوّم شك كند كه دو ركعت خوانده یا بیشتر (برای تفصیل این مسأله به صورت چهارم شكهای صحیح مراجعه شود).
پنجم: شك بین دو و پنج ركعت یا دو و بیشتر از پنج ركعت.
ششم: شك بین سه و شش ركعت یا سه و بیشتر از شش ركعت.
هفتم: شك در ركعتهای نماز به صورتی كه نداند چند ركعت خوانده است.
هشتم: شك بین چهار و شش ركعت یا چهار و بیشتر از شش ركعت چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد یا بعد از آن، ولی اگر بعد از سجده دوّم شك بین چهار و شش ركعت و چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید احتیاط مستحب آن است كه بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1193 ـ اگر یكی از شكهای باطل كننده برای انسان پیش آید نمی تواند نماز را بهم بزند ولی اگر به قدری فكر كند كه شك پابرجا شود بهم زدن نماز مانعی
[201]
ندارد.
شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد
مسأله 1194 ـ شكهائی كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرار است:
اوّل: شك در چیزی كه محل بجا آوردن آن گذشته است.
دوّم: شك بعد از سلام.
سوّم: شك بعد از گذشتن وقت نماز.
چهارم: شك كثیرالشّك یعنی كسی كه زیاد شك می كند.
پنجم: شك امام و مأموم.
ششم: شك در نماز مستحبّی.
1 ـ شك در چیزی كه محل آن گذشته است
مسأله 1195 ـ اگر در بین نماز شك كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه مثلاً شك كند كه حمد را خوانده یا نه چنانچه مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد نشده باشد; باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد، و اگر مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد شده، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1196 ـ اگر در بین خواندن آیه ای شك كند كه آیه پیش از آن را خوانده یا نه و یا وقتی آخر آیه را می خواند شك كند كه اول آن را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1197 ـ اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه كارهای واجب آن مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1198 ـ اگر در حالی كه به سجده می رود شك كند كه ركوع كرده یا نه یا شك كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1199 ـ اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را به جا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر شك كند كه سجده را بجا آورده یا نه باید برگردد و بجا آورد.
مسأله 1200 ـ كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند اگر موقعی كه حمد یا
[202]
تسبیحات می خواند شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از آنكه مشغول حمد یا تسبیحات شود شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه باید بجا آورد.
مسأله 1201 ـ اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد مثلاً اگر پیش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیاید كه آن را بجا آورده بوده ـ چون ركن زیاد شده ـ نمازش باطل است.
مسأله 1202 ـ اگر شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده نباید به شك خود اعتنا كند مثلاً اگر مشغول تشهد است و شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر یادش بیاید كه آن ركن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را بجا نیاورده باید بجا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید نمازش باطل است.
مسأله 1203 ـ اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلاً اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد نشده نماز صحیح است.
مسأله 1204 ـ اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده، باید به شك خود اعتنا نكند; مثلاً موقعی كه مشغول خواندن سوره است شك كند كه حمد را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند و اگر بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحیح است بنابراین اگر مثلاً در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است، ولی واجب است دو سجده سهو برای حمد كه نخوانده بجا آورد، و اگر واجبی كه نخوانده تشهد یا سجده باشد قضای آن را هم واجب است انجام دهد.
مسأله 1205 ـ اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه یا شك كند درست گفته یا نه چنانچه مشغول تعقیب نماز یا نماز دیگر شده یا مشغول انجام كاری شده كه
[203]
نمازگزار را از حال نماز بیرون می برد باید به شك خود اعتنا نكند، و اگر پیش از اینها شك كند باید سلام را بگوید اما اگر در صحیح گفتن سلام شك كند در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید چه مشغول كار دیگر شده باشد یا نشده باشد.
2 ـ شك بعد از سلام
مسأله 1206 ـ اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بوده یا نه; مثلاً شك كند ركوع كرده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر هردو طرف شك او باطل باشد مثلاً بعد از سلامِ نمازِ چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت نمازش باطل است.
3 ـ شك بعد از وقت
مسأله 1207 ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر پیش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده یا نه، یا گمان كند كه نخوانده باید آن نماز را بخواند بلكه اگر گمان هم كند كه خوانده، باید آن را بجا آورد.
مسأله 1208 ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شك كند نماز را درست خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1209 ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولی نداند به نیّت ظهر خوانده یا به نیّت عصر باید چهار ركعت نماز قضا به نیت نمازی كه بر او واجب است (مافِی الذّمة) بخواند.
مسأله 1210 ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء بداند یك نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی باید قضای نماز مغرب و عشاء را بخواند.
[204]
4 ـ كَثیرُالشّك «كسی كه زیاد شك می كند»
مسأله 1211 ـ اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت سر هم مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند كثیرالشك است، و چنانچه زیاد شك كردن او از روی غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1212 ـ كثیرالشك اگر در بجا آوردن چیزی شك كند چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمی كند باید بنا بگذارد كه آن را بجا آورده; مثلاً اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است و اگر بجا آوردن آن، نماز را باطل می كند باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده; مثلاً اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر، چون زیادشدن ركوع نماز را باطل می كند بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع نكرده است.
مسأله 1213 ـ كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می كند چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند باید به دستور آن عمل نماید; مثلاً كسی كه زیاد شك می كند كه سجده كرده یا نه اگر در بجا آوردن ركوع شك كند باید به دستور آن رفتار نماید یعنی اگر هنوز ایستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند.
مسأله 1214 ـ كسی كه در نماز مخصوصی مثلاً در نماز ظهر زیاد شك می كند اگر در نماز دیگر مثلاً در نماز عصر شك كند باید به دستور شك رفتار نماید.
مسأله 1215 ـ كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می خواند زیاد شك می كند اگر در غیر آن جا نماز بخواند و شكی برای او پیش آید به دستور شك عمل نماید.
مسأله 1216 ـ اگر انسان شك كند كه كثیرالشك شده یا نه به نحو شبهه موضوعیه باید به دستور شك عمل نماید. و كثیرالشك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1217 ـ كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند ركنی را به جا آورده یا نه و اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده چنانچه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند چنانچه پیش از سجده یادش بیاید كه ركوع نكرده باید ركوع كند و اگر در سجده یادش بیاید نمازش باطل است.
مسأله 1218 ـ كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند چیزی را كه ركن نیست
[205]
بجا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باید آن را بجا آورد و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است; مثلاً اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه و اعتنا نكند چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.
5 ـ شك امام و مأموم
مسأله 1219 ـ اگر امام جماعت در شماره ركعتهای نماز شك كند; مثلاً شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است امام باید نماز را تمام كند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست، و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعتهای نماز شك كند باید به شك خود اعتنا ننماید.
6 ـ شك در نماز مستحبّی
مسأله 1220 ـ اگر در شماره ركعتهای نماز مستحبی شك كند چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می كند باید بنا را بر كمتر بگذارد; مثلاً اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده و اگر طرف بیشتر شك، نماز را باطل نمی كند مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا یك ركعت به هر طرف شك عمل كند نمازش صحیح است.
مسأله 1221 ـ بنابر احتیاط واجب كم شدن ركن، نماز نافله را باطل می كند ولی زیاد شدن ركن آن را باطل نمی كند، پس اگر یكی از كارهای نافله را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه مشغول ركن بعد از آن شده باید آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد; مثلاً اگر در بین ركوع یادش بیاید كه سوره را نخوانده باید برگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
مسأله 1222 ـ اگر در یكی از كارهای نافله شك كند خواه ركن باشد یا غیر ركن چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1223 ـ اگر در نماز مستحبی دو ركعتی گمانش به سه ركعت یا بیشتر
[206]
برود یا گمانش به دو ركعت یا كمتر برود باید به همان گمان عمل كند مگر آنكه موجب بطلان باشد كه در این صورت گمان حكم شك را دارد مثلاً اگر گمانش به یك ركعت می رود احتیاطاً باید یك ركعت دیگر بخواند.
مسأله 1224 ـ اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود یا یك سجده یا تشهد را فراموش كند لازم نیست بعد از نماز سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را بجا آورد.
مسأله 1225 ـ اگر شك كند كه نماز مستحبی را خوانده یا نه چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد بنا بگذارد كه نخوانده است. و همچنین است اگر مثل نافله یومیه، وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت آن شك كند كه آن را بجا آورده یا نه ولی اگر بعد از گذشت وقت شك كند كه خوانده است یا نه به شك خود اعتنا نكند.
شكهای صحیح
مسأله 1226 ـ در نُه صورت اگر در شماره ركعتهای نماز چهار ركعتی شك كند باید فكر نماید پس اگر یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا كرد باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند وگرنه به دستورهائی كه گفته می شود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است:
اوّل: آنكه بعد از سر برداشتن از سجده دوّم شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت كه باید بنا بگذارد سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعداً گفته می شود بجا آورد.
دوّم: شك بین دو و چهار ركعت بعد از سر برداشتن از سجده دوّم كه باید بنا بگذارد كه چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.
سوّم: شك بین دو و سه و چهار ركعت بعد از سر برداشتن از سجده دوّم، كه باید بنا بگذارد كه چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نماز احتیاط نشسته بجا آورد، ولی اگر بعد از سجده اوّل یا پیش از سر برداشتن از سجده دوّم یكی از این سه شك برایش پیش آید
[207]
می تواند نماز را رها كند و دوباره بخواند.
چهارم: شك بین چهار و پنج ركعت بعد از سربرداشتن از سجده دوّم، كه باید بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو سجده سهو بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوّم این شك برای او پیش آید بنابر احتیاط واجب باید به دستوری كه گفته شد عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
پنجم: شك بین سه و چهار ركعت، كه در هر جای نماز باشد باید بنابر چهار ركعت بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نماز احتیاط نشسته بجا آورد.
ششم: شك بین چهار و پنج ركعت در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد.
هفتم: شك بین سه و پنج ركعت در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد.
هشتم: شك بین سه و چهار و پنج ركعت در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نماز احتیاط نشسته بجا آورد.
نهم: شك بین پنج و شش ركعت در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1227 ـ اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مثل روگرداندن از قبله نماز را از سر گیرد نماز دوّمش هم باطل است و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شود نماز دوّمش صحیح است.
مسأله 1228 ـ اگر یكی از شكهائی كه نماز احتیاط برای آنها واجب است در نماز پیش آید چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر بگیرد معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند نماز را از سر گرفته باشد نماز دوّمش هم باطل است و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل
[208]
می كند مشغول نماز شده نماز دومش صحیح است.
مسأله 1229 ـ وقتی یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید چنانچه گفته شد باید فوراً فكر كند پس اگر چیزهائی كه به واسطه آنها ممكن است یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا شود برای او پیش نیاید شك او از بین نمی رود و چنانچه كمی بعد هم فكر كند اشكال ندارد; مثلاً اگر در سجده شك كند می تواند تا بعد از سجده، فكر كردن را تأخیر بیندازد.
مسأله 1230 ـ اگر اول گمانش به یك طرف بیشتر باشد بعد دو طرف در نظر او مساوی شود باید به دستور شك عمل نماید و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی كه وظیفه اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.
مسأله 1231 ـ كسی كه نمی داند گمانش به یك طرف بیشتر است یا هردو طرف در نظر او مساوی است باید احتیاط كند، و در هر مورد، احتیاط به طور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل فقهی گفته شده است.
مسأله 1232 ـ اگر بعد از نماز بفهمد در بین نماز حال تردیدی داشته كه مثلاً دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولی نداند كه این بنا را روی گمانش به خواندن سه ركعت بوده یا از باب این بوده كه هردو طرف در نظر او مساوی بوده باید به احتیاط واجب نماز احتیاط را بخواند.
مسأله 1233 ـ اگر موقعی كه تشهد می خواند یا بعد از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهائی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح می باشد، برای او پیش آید مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت باید به دستور آن شك عمل كند، و بنابر احتیاط واجب نمازش را هم دوباره بخواند.
مسأله 1234 ـ اگر پیش از آنكه مشغول تشهّد شود یا در ركعتهائی كه تشهد ندارد پیش از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهائی كه بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید، نمازش باطل است.
مسأله 1235 ـ اگر موقعی كه ایستاده بین 3 و 4 یا بین 3 و 4 و 5 ركعت شك كند و یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش بجا نیاورده نمازش باطل است.
[209]
مسأله 1236 ـ اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید مثلاً اول شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، باید به دستور شك دوّم عمل نماید.
مسأله 1237 ـ اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بین دو و چهار ركعت شك كرده یا بین سه و چهار ركعت، احتیاط واجب آن است كه به دستور هردو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1238 ـ اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند كه از شكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده است، بنابر احتیاط واجب باید به دستور شكهائی كه صحیح بوده و احتمال می داده عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1239 ـ كسی كه نشسته نماز می خواند اگر شكی كند كه باید برای آن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید یك ركعت نشسته بجا آورد و اگر شكی كند كه باید برای آن، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند باید دو ركعت نشسته بجا آورد.
مسأله 1240 ـ كسی كه ایستاده نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مسأله پیش گفته شده، نماز احتیاط را بجا آورد.
مسأله 1241 ـ كسی كه نشسته نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.
نماز احتیاط
مسأله 1242 ـ كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است بعد از سلام نماز باید فوراً نیّت نماز احتیاط كند و تكبیر بگوید و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نماید پس اگر یك ركعت نماز احتیاط بر او واجب است بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد، و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب است بعد از دو سجده یك ركعت دیگر مثل ركعت اول بجا آورد و بعد از تشهد سلام دهد.
مسأله 1243 ـ نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و باید آن را آهسته بخواند و نیت آن را به زبان نیاورد، و احتیاط واجب آن است كه بسم الله آن را هم آهسته بگوید.
[210]
مسأله 1244 ـ اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی را كه خوانده درست بوده لازم نیست نماز احتیاط را بخواند و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد لازم نیست آن را تمام نماید.
مسأله 1245 ـ اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد كه ركعتهای نمازش كم بوده چنانچه كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید آنچه را از نماز نخوانده بخواند و برای سلام بی جا دو سجده سهو بجا آورد و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده مثلاً پشت به قبله كرده باید نماز را دوباره بجا آورد.
مسأله 1246 ـ اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده مثلاً در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند بعد بفهمد نمازش را سه ركعت خوانده نمازش صحیح است.
مسأله 1247 ـ اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده مثلاً در شك بین دو و چهار دو ركعت نماز احتیاط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده بنابر احتیاط واجب اگر عملی منافی انجام نداده باشد باید كسری نماز را به نماز متصل نماید و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1248 ـ اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر از نماز احتیاط بوده مثلاً در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده مثلاً پشت به قبله كرده باید نماز را دوباره بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید دو ركعت كسری نمازش را بجا آورد و اصل نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1249 ـ اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده، یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.
مسأله 1250 ـ اگر بین 3 و 4 شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته یا یك ركعت ایستاده را می خواند یادش بیاید كه سه ركعت خوانده باید نماز احتیاط را تمام كند و نمازش صحیح است.
مسأله 1251 ـ اگر بین دو و سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می خواند پیش از ركوع ركعت دوّم یادش بیاید كه نمازش را سه
[211]
ركعت خوانده، باید بنشیند و نماز احتیاط را یك ركعتی تمام كند و بنابر احتیاط واجب نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1252 ـ اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق كسری نمازش تمام كند باید آن را رها كند و كسری نماز را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را هم دوباره بخواند مثلاً در شك بین سه و چهار اگر موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته را می خواند یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده چون نمی تواند دو ركعت نشسته را به جای دو ركعت ایستاده حساب كند باید نماز احتیاط نشسته را رها كند و دو ركعت كسری نمازش را بخواند و احتیاطاً نماز را هم دوباره بجا آورد.
مسأله 1253 ـ اگر شك كند نماز احتیاط را كه بر او واجب بوده بجا آورده یا نه چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند و اگر وقت دارد در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و كاری هم مثل روگرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید نماز احتیاط را بخواند و اگر مشغول كار دیگری شده یا كاری كه نماز را باطل می كند بجا آورده یا بین نماز و شك او زیاد طول كشیده احتیاط آن است كه نماز احتیاط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1254 ـ اگر در نماز احتیاط ركنی را زیاد كند یا مثلاً به جای یك ركعت دو ركعت بخواند نماز احتیاط باطل می شود و بعید نیست كه در این حال تنها به اعاده اصل نماز اكتفا كند.
مسأله 1255 ـ موقعی كه مشغول نماز احتیاط است اگر در یكی از كارهای آن شك كند چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محلش گذشته باید به شك خود اعتنا نكند مثلاً اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه چنانچه به ركوع نرفته باید بخواند و اگر به ركوع رفته به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1256 ـ اگر در شماره ركعتهای نماز احتیاط شك كند باید بنا را بر بیشتر بگذارد ولی چنانچه طرفِ بیشترِ شك، نماز را باطل می كند باید نماز را از سر بخواند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست.
مسأله 1257 ـ اگر در نماز احتیاط چیزی كه ركن نیست سهواً كم یا زیاد شود اقوی این است كه سجده سهو ندارد.
مسأله 1258 ـ اگر بعد از سلام نماز احتیاط شك كند كه یكی از اجزاء یا شرائط
[212]
آن را بجا آورده یا نه به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1259 ـ اگر در نماز احتیاط تشهد یا یك سجده را فراموش كند احتیاط مستحب آن است كه بعد از سلام آن را قضا نماید.
مسأله 1260 ـ اگر نماز احتیاط و قضای یك سجده یا قضای یك تشهد یا دو سجده سهو بر او واجب شود بنابر اقوی باید اول نماز احتیاط را بجا آورد.
مسأله 1261 ـ حكم گمان در ركعتهای نماز حكم یقین است مثلاً اگر در نمـاز چهـار ركعتی انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده نباید نماز احتیاط بخواند و همینطور در غیر ركعتها گمان معتبر است هر چند بهتر است به احتیاط عمل كند.
مسأله 1262 ـ حكم شك و سهو و گمان در نمازهای واجب یومیه و نمازهای واجب دیگر غیر یومیه فرق ندارد مثلاً اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دو ركعت چون شك او در نماز دو ركعتی است نمازش باطل می شود.
سجده سهو
مسأله 1263 ـ برای سه چیز بعد از سلام نماز، انسان باید دو سجده سهو به دستوری كه بعداً گفته می شود بجا آورد:
اوّل: آنكه در بین نماز سهواً حرف بزند.
دوّم: آنكه یك سجده را فراموش كند.
سوّم: آنكه در نماز چهار ركعتی بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت، و در دو مورد دیگر هم احتیاط واجب آن است كه سجده سهو بجا آورد:
اوّل: در جائی كه نباید نماز را سلام دهد مثلاً در ركعت اول سهواً سلام بدهد.
دوّم: آنكه تشهد را فراموش كند.
مسأله 1264 ـ اگر انسان اشتباهاً یا به خیال اینكه نمازش تمام شده حرف بزند باید دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1265 ـ برای حرفی كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می شود سجده سهو واجب نیست ولی اگر مثلاً سهواً آخ یا آه بگوید باید سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1266 ـ اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره به طور صحیح بخواند، برای
[213]
دوباره خواندنِ آن، سجده سهو واجب نیست.
مسأله 1267 ـ اگر در نماز سهواً مدتی حرف بزند و تمام آنها یك مرتبه حساب شود دو سجده سهو بعد از سلام نماز برای تمام آنها كافی است.
مسأله 1268 ـ اگر سهواً تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر و یا كمتر از سه مرتبه بگوید احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1269 ـ اگر در جائی كه نباید سلام نماز را بگوید سهواً بگوید: «السلام علینا وعلی عبادالله الصالحین» یا بگوید: «السلام علیكم ورحمة الله وبركاته» باید دو سجده سهو انجام دهد ولی اگر اشتباهاً مقداری از این دو سلام را بگوید یا بگوید: «السّلام علیك أیّها النّبی ورحمة الله وبركاته» احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1270 ـ اگر در جایی كه نباید سلام دهد اشتباهاً هرسه سلام را بگوید دو سجده سهو كافی است ولی احتیاط متعدد گفتن است یعنی یك سجده سهو برای عموم آنها و برای هركدام هم دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1271 ـ اگر یك سجده یا تشهد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید باید برگردد و آن را بجا آورد، و سجده سهو برای زیادی ها كه انجام شده واجب نیست.
مسأله 1272 ـ اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید كه یك سجده یا تشهد را از ركعت پیش فراموش كرده باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1273 ـ اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمداً بجا نیاورد معصیت كرده و واجب است هرچه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً بجا نیاورد هروقت یادش آمد باید فوراً انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1274 ـ اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده یا نه، لازم نیست بجا آورد.
مسأله 1275 ـ كسی كه شك دارد مثلاً دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار تا اگر دو سجده بجا آورد كافی است.
مسأله 1276 ـ اگر بداند یكی از دو سجده سهو را بجا نیاورده باید دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهواً سه سجده كرده باید دوباره سجده سهو بجا آورد.
[214]
دستور سجده سهو
مسأله 1277 ـ دستور سجده سهو این است كه بعد از سلام نماز فوراً نیّت سجده سهو كند و پیشانی را به چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید:
«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَصَلَّی اللهُ عَلَی مُحَمَّد وَآلِهِ یا بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد» ولی بنابر احتیاط بهتر است بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ السَّلامُ عَلَیْكَ أَیُّهَا النَّبیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه» و بعد بنشیند و دوباره به سجده رود و یكی از ذكرهائی را كه گفته شد بگوید و بنشیند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.
قضای سجده و تشهد فراموش شده
مسأله 1278 ـ سجده و تشهدی را كه انسان فراموش كرده و بعد از نماز، قضای آن را بجا می آورد باید تمام شرائط نماز مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهای دیگر را داشته باشد.
مسأله 1279 ـ اگر سجده یا تشهد را چند دفعه فراموش كند مثلاً یك سجده از ركعت اول و یك سجده از ركعت دوم را فراموش نماید باید بعد از نماز، قضای هردو را با سجده های سهوی كه برای آنها لازم است بجا آورد، و لازم نیست معین كند كه قضای كدام یك آنها است كه انجام می دهد.
مسأله 1280 ـ اگر یك سجده و تشهد را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه هركدام را اول فراموش كرده اول قضا نماید و اگر نداند اول كدام یك فراموش شده باید احتیاطاً یك سجده و تشهد و بعد یك سجده دیگر بجا آورد و یا یك تشهد و یك سجده و بعد یك تشهد دیگر بجا آورد تا یقین كند سجده و تشهد را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است.
مسأله 1281 ـ اگر به خیال اینكه اول سجده را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهد یادش بیاید كه اول تشهد را فراموش كرده، احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید و نیز اگر به خیال اینكه اول تشهد را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد بعد از سجده یادش بیاید كه اول سجده را فراموش كرده بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهد را بخواند.
مسأله 1282 ـ اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه چنانچه
[215]
عمداً یا سهواً در نماز اتفاق بیفتد نماز باطل می شود مثلاً پشت به قبله نماید باید قضای سجده و تشهد را بجا آورد و احتیاط واجب اعاده نماز است.
مسأله 1283 ـ اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده باید قضای سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد، خواه كاری كه نماز را باطل می كند كرده باشد یا نكرده باشد، و اگر تشهّد ركعت آخر را فراموش كرده باشد باید قضای تشهد را بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1284 ـ اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود مثل آنكه سهواً حرف بزند باید سجده یا تشهد را قضا كند.
مسأله 1285 ـ اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهد را، باید هردو را قضا نماید و هركدام را اول بجا آورد اشكال ندارد.
مسأله 1286 ـ اگر شك دارد كه سجده یا تشهّد را فراموش كرده یا نه واجب نیست قضا نماید.
مسأله 1287 ـ اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد بجا آورده یا نه احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.
مسأله 1288 ـ كسی كه باید سجده یا تشهد را قضا نماید اگر برای كار دیگری هم سجده سهو بر او واجب شود باید بعد از نماز، سجده یا تشهد را قضا نماید بعد سجده سهو را بجا آورد.
مسأله 1289 ـ اگر شك دارد كه بعد از نماز، قضای سجده یا تشهد فراموش شده را بجا آورده یا نه چنانچه وقت نماز نگذشته باید سجده یا تشهد را قضا نماید و اگر وقت نماز هم گذشته بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهد را قضا نماید.
كم و زیاد كردن اجزاء و شرائط نماز
مسأله 1290 ـ هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمداً كم یا زیاد كند اگرچه یك حرف آن باشد نماز باطل است.
مسأله 1291 ـ اگر به واسطه ندانستن مسأله، چیزی از اجزاء نماز را كم یا زیاد كند نماز باطل است چه آن جزء واجب، ركن باشد یا غیر ركن.
مسأله 1292 ـ اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسلش باطل بوده یا بدون وضو یا
[216]
غسل مشغول نماز شده باید نماز را بهم بزند و دوباره با وضو یا غسل بخواند و اگر بعد از نماز بفهمد باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نماید.
مسأله 1293 ـ اگر بعد از رسیدن به ركوع یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش را فراموش كرده نمازش باطل است و اگر پیش از رسیدن به ركوع یادش بیاید باید برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند.
مسأله 1294 ـ اگر پیش از گفتن: «السّلام علینا» و یا «السّلام علیكم» یادش بیاید كه دو سجده ركعت آخر را بجا نیاورده، باید دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
مسأله 1295 ـ اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز نخوانده باید مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله 1296 ـ اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده چنانچه كاری انجام داده كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند مثلاً پشت به قبله كرده نمازش باطل است و اگر كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند انجام نداده باید فوراً مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله 1297 ـ هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند مثلاً پشت به قبله نماید و بعد یادش بیاید كه دو سجده آخر را بجا نیاورده نمازش باطل است، بلكه اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند یادش بیاید كه دو سجده را كه فراموش كرده باید بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو برای سلامی كه اول گفته است بنماید و احتیاط واجب آن است كه نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1298 ـ اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده یا پشت به قبله یا به طرف راست یا به طرف چپ قبله بجا آورده باید دوباره نماز را بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.